塞药塞到什么位置
Ира? тарихы | |
Д??л?т |
![]() |
---|---|
![]() |
Ира? тарихы — Ира?та й?м?и?т ??ешен ?йр?нг?н ижтима?и ф?нд?р комплексы.
Тарих?а тиклемге эпоха
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Тарих?а тиклемге осор?а Ира? территория?ы аша ?индостан ??м К?нсы?ыш Азия я?ына кроманьондар?ы? борон?о миграциялары ?т?. ?у??ара?, 36 ме? йыл сама?ы элек, х??ерге Ира? мен?н Иран территория?ында ю?ары палеолитты? барадост м???ни?те , 18 ме? йыл элек уны зарзи м???ни?те алмаштыра, ? мезолит эпоха?ында, бе??е? эра?а тиклем 9 ме? сама?ы йыл элек, Ира?ты? т?нья?-к?нсы?ышында шанидар-к?рим-ша?ир м???ни?те, керамика?а тиклемге неолит Ира?та бе??е? эра?а тиклем 8 ме? йыл сама?ы элек барлы??а кил? (джарм м???ни?те). Бе??е? эра?а тиклем 6 ме? сама?ы йыл элек ???к Ира?та Хассун неолит м???ни?те барлы??а кил?. Уны? мен?н бер ?к ва?ытта тиерлек у?а о?шаш самарр м???ни?те й?ш?й, ул бе??е? эра?а тиклемге 5 ме? йыллы? ?у?ында убайд м???ни?тен? к?с? ??м Ира? сиген? сы?ып, Анатолияны? к?нья?ына тарала. Убайд м????ни?те халаф м???ни?те мен?н (х??ерге С?ри?не? т?нья?ы) дошманлаша ??м ахыр?а уны ?йота?.
Борон?о я?ма осор
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Месопотамияны? Тигр ??м Евфрат ???ненд?ге у?дырышлы ере Шумер, Аккад,Вавилония, Ассирия ке?ек бер нис? борон?о цивилизация барлы??а киле? урыны була.
Фарсы осоро
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]О?а? ва?ыт х??ерге Ира? территория?ы Фарсы ??м Селевки?ар д??л?те составында була. Бе??е? эра?а тиклем 539 йылда Б?й?к Кир Икенсе Халдей?ар?ы ?ыйратып, Месопотамияны ???м?ни??р д??л?тен? ?уша. ???м?ни??р бе??е? эра?а тиклем 334 ??м 327 йылдар?а Иск?нд?р З?л??рн?й е?е???ре ????мт??енд? монархия тар?ал?ан?а тиклем идара ит?. Я?ынса 10 йылдан ?у? Ира? территория?ы Парфия батшалы?ы составына ин?. Месопотамияны? ?ур булма?ан ?л?ш?нд? Фарсы ?улты?ыны? ярында борон?о батшалы?, беренсе ??р?п д??л?тт?рене? бере?е (бе??е? эраны? III быуатына тиклем) — Харакена й?ш?й. Бе??е? эраны? 115-се йылында Месопотамия Иран тарафынан яулап алына ??м Рим империя?ыны? провинция?ына ??ерел?. Бе??е? эраны? 227 йылында Иранды? я?ы хакимдары — С?с?ни??р тарафынан яулана. III быуатта Ира?ты? к?нья?-к?нбайыш сиген? ??р?пт?р-лахмидтар килеп ултыра.
Исламды? яулап алыуы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]635 йылда С?с?ни??р ??р?пт?р?е? ??ж?ме алдында ????рене? позицияларын ю?алта бара ??м 637 йылда Кадисия эрг??енд?ге алышта е?елеп ?уялар. 640 йылдар?а ??р?пт?р урында?ы к?пселек христиандар?ы ислам?а й?леп ит?.
М?х?мм?т п?й??мб?р (с.?.с.) вафат бул?андан ?у?, х?лиф? т?хете ?с?н ки?кен к?р?ш башлана. 656—661 йылдар?а М?х?мм?т п?й??мб?р?е? ике ту?ан а?а?ы ?ли х?лиф? була. 661-се йылда ??р?п х?лиф?леген ?м??и??р династия?ы ба?ып ала ??м баш ?аланы М??ин?н?н Дамаскка к?сер?. ?у?ынан Исламда о?айлы б?ленеш башлана. Х??ерге Ира? территория?ында й?ш??се ?ли вари?тары шы?ый була. ?м??и??р влас?а килг?с, с?нни й?н?леше индерел? башлай. Ши?ый?ар ??м ?м??и??р ара?ында?ы ?апма-?аршылы? 750 йылда ??бб?си??р??н е?еле??е? бер с?б?бе булып тора.
??бб?си??р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]??бб?си??р заманында ?л-Мансур (754—775) х?лиф? идара итк?н осор?а 762 йылда ниге?л?нг?н Ба?дад ?ала?ы Т?нья? Африканы? Атлантик яр буйынан (х??ерге Марокко) алып Т?нья? ?индостан?а тиклем й?йр?п ят?ан ??р?п х?лиф?легене? ???ген? ?йл?н?. ??бб?си??р?е? идара ите? осоро м???ни?тте?, ф?нде?, и?тисадты? ??м сау?аны? ??р я?лап ??еше мен?н билд?л?н?. ?мм? IX быуат ?у?ына ??б?сси??р ??р?п х?лиф?те тар?алыу ????мт??енд? ислам донъя?ыны? баш?а территориялары ??т?н?н хакимлы?ын ю?алта. Х?лиф?лекте зинджей?ар?ы? ихтилалы ны? ?а?шата.
Монгол яулап алыуы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1258 йылда х??ерге Ира? территория?ы Хулагу хан ет?кселегенд? монголдар тарафынан ба?ып алына. Ба??ынсылар Ба?дадты талай ??м Месопотамияны б?лг?нл?кк? т?ш?р?. Монголдар?ы? Хулагу?ар династия?ы т?б?кт? XIV быуат урталарына тиклем хакимлы? ит?. Уны Джалаиридтар династия?ы (1339—1410) алмаштыра.
Тимуридтар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1393 ??м 1401 йылдар?а Ба?дадты Тимер (Тимур, Тамерлан) ??ск?ре ?ыйрата ??м ?ала ике тап?ыр я?ынан терге?ел?. Джалаиридтар?ан ?у? т?хетк? ?ы??а ?ына ва?ыт идара ите?се т?рл? династиялар ултыра, улар?ы? и? ?у??ы?ы 1509 йылда Ира? территория?ын ба?ып ал?ан Ирандан С?ф??и??р династия?ы була. Улар ши?ыйлы?ты д??л?т дине тип ра?лай.
?осман империя?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1534 йылда х??ерге Ира? территория?ы т?р?к-османдар тарафынан яулана ??м улар?ы? хакимлы?ы 400 йыл тир??е дауам ит?. Месопотамияла власть, Ба?дадты? ?осман империя?ынан алы? булыуы с?б?пле, ??м?лд? бик йыш наместниктар ?улында була. XIX быуат ?у?ында, административ реформа ?тк?ре? ????мт??енд?, Ира??а автономия бире? х?р?к?те башлана.
Британия колонизация?ы ??м идара?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1914 йылда Беренсе донъя ?у?ышы башланыу мен?н ?осман империя?ы Германия?а ??м уны? союздаштарына ?ушыла. Шул у? йылда Британия империя?ы К?нья? Ира??а ба?ып ин?. 1917 йылда британдар Ба?дадты ??м Киркукты ба?ып ала, 1914 йылда Ира?ты? тотош территория?ына тиерлек хужа була.
Д??л?т булара?, Ира? 1920 йылда ?осман империя?ынан ?с: Басра, Мосул ??м Ба?дад вил?й?тт?ре айырылып сы?ыу ????мт??енд? ойошторола. Шул у? йылды? апреленд? Сан-Ремола?ы конференцияла Милл?тт?р лига?ы Б?й?к Британия?а Ира? мен?н идара ите?г? мандат бир?. Был уны? колониаль статусын ны?ытып ?уя. 1921 йылда Ира? Хашимиттар династия?ынан бул?ан Фейсал ?мир (М?кк? ш?рифе Х?с?йенде? улы) ет?кселегенд?ге короллек тип и?лан ител?. Ике палаталы парламенты бул?ан конституцион монархия урынлаштырыла. ?мм? власты? идара ите? дилбег??е барыбер ?? Б?й?к Британия ?улында ?ала. 1932 йылда Ира? формаль р??ешт? бойондоро??о?ло? ала ??м Милл?тт?р лига?ына ин?, л?кин Б?й?к Британия к?п н?м?л?р?? ??ене? власын ?а?лап ?ала. Аны?лап ?йтк?нд?, Ира?та табыл?ан ?ур нефть запасы ят?ылы?тары 1925 йылдан алып ?Туркиш петролеум? англо-франко-америка консорциумы тарафынан ??л?штерел?.
1941 йылда Рашид ?л-Гайлани пронацистик т??к?релеш я?ай. Король илд?н ?аса. Англия мен?н ?Уты? к?нл?к ?у?ыш? бара ??м инглизд?р Ира?ты оккупациялай. 1955 йыл — Ба?дад пакты ойошторола.
Республика идара?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]1958 йылда июль ин?илабы ва?ытында ?бдел-К?рим ?асим ??м ?бдел-С?л?м Ареф ет?кселегенд?ге ?Азат офицер?ар? т?рк?м? монархияны ?олата, король Фейсал Икенсе ?лтерел?. Ира? Ба?дад пактынан сы?а, ил территория?ынан инглиз х?рби базалары сы?арыла.
1959 йылда Мосулда насерист-баасист х?рби фетн??е у?ыш?ы?лы? кисер? ??м насерситтар ??м баасисттар?а ?аршы террор мен?н тамамлана. 1961 йылда Ира? Курдистанында сентябрь ихтилалы башлана.
1963 йылды? февраленд? д??л?т т??к?релеше я?ала, уны? барышында ?асим т?хетен?н ?олатыла ??м ?лтерел?, влас?а милл?тсел?р ??м Баасты? у? х?р?к?те кил?. ?улдар ??м коммунистар?а ?аршы ки? ?оласлы террор башлана. 1963 йылды? ноябренд? премьер-министр ?бдел-С?л?м Ареф Баастан ??ене? союздаштарын ?олата ??м х?рби диктатура урынлаштыра. 1966 йылда Ареф авто??л?к?тт? ??л?к була. Президент булып уны? ту?аны ?бдел Рахман Ареф ултыра.
1967 йылда коммунистар?ы? баш к?т?ре? х?р?к?те к?с?й?.
1968 йылда, алты к?нл?к ?у?ыштан ?у?, влас?а ?абаттан Баас кил?.
Саддам Х?с?йен идара?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- 1968 йылда х?рби режим Баас партия?ы тарафынан ?олатыла. Президент тип ?хм?д Х?с?н Бакр, Ира? Революция командалы?ы советы р?йесе урынба?ары тип С?ддам Х?с?йен и?лан ител?.
- 1972 йыл — нефть с?н???те д??л?тк? бирел?.
- 1975 йыл — курд ихтилалы ба?тырыла.
- 1979 — 2003 йылдар — Саддам Х?с?йенде? президентлы? осоро.
- 1980 йылды? 22 сентябре — 1988 йылды? 20 авгусы — Иран-Ира? ?у?ышы.
- 1987 — 1988 йылдар — курдтар?а ?аршы (Анфаль) геноцид акция?ы
- 1988 йыл — Халабджа курд ?ала?ына ?аршы газ ??ж?ме.
- 1990 йылды? 2 авгусы — Кувейтты ба?ып алыу ??м уны Ира??а ?ушыу.
- 1991 йылды? 17 ?инуары — 28 февраль — Фарсы ?улты?ында?ы ?у?ыш. Ира? ??ск?р??ре Кувейттан ?ы?ыры?лап сы?арыла.
- 1991 йылды? февраль — апреле — Ши?ый?ар?ы? ??м курдтар?ы? Саддам Х?с?йенг? ?аршы ?ур ихтилалы. Ши?ый?ар?ы? сы?ышы ба?тырыла, НАТО Ира? Курдистанында курдтар?ы я?лап операция ?тк?р? ??м ?Азат Курдистан? ойошторола.
- 1994 — 1998 йылдар — Ира? Курдистанында Граждандар ?у?ышы.
- 1998 йыл — ?С?ллект?ге т?лк?? операция?ы (Ба?дад?а Америка авиа??ж?м я?ай). 2011 йылды? 11 сентябренд? Нью-Йоркта?ы террористик акттан ?у? А?Ш Президенты Джордж Буш (кесе) Ира?ты, халы?-ара терроризм?а яр?ам ите?се ??м кешене к?пл?п ю? ите?се ?орал эшл?рг? тырышыусы баш?а ?м?рт?т илд?р? мен?н бер р?тк? ?уйып, ??йепл?й.
Ира? ?у?ышы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- 2003, 20 март — 1 май — Ира? ?у?ышы.
- 2004, 4 апрель — 30 август — Махди армия?ы ихтилалы.
- 2004, 28 июнь — Американы? ва?ытлы х?к?м?те власты шы?ый Айяд Аллауи ет?кл?г?н ва?ытлы х?к?м?тк? тапшыра. Ира? президенты — с?ннит Гази аль-Явяр.
- 2004, август — Лондондан шы?ый?ар?ы? рухи лидеры ?ли ?л-Систани ?айта.
- 2004, к?? — Фаллуджу ?с?н к?р?ш.
- 2005 — Ира?ты? милли йыйылышына ?айлау?ар. Унда ?Берл?шк?н Ира? альянсы? шы?ый ойошма?ы е?е? яулай. Ира? Президенты итеп курд Джалал Талабани, премьер-министр итеп шы?ый Ибра?им ?л-Джафари, парламент спикеры итеп с?ннит Хадж ?л-Х?с?ни ?айлана.
- 2006 — Ибра?им ?л-Джаафари?а вазифа?ын Муктад ас-Садр ??м Ира?ты? рухи лидеры, б?й?к аятулла ?ли ?л-Систани?ы? я?лауында бул?ан Джавад (Нури) ?л-Малики?а ?алдырыр?а тура кил?.

2004 йылды? с?й?си ва?и?алары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Ноябрь, 2004
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- 22-23 ноябрь — Ира?та?ы х?л-торошто яйлау буйынса Халы?-ара конференция
Октябрь, 2004
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- 12 октябр?? БМО-ны? Генераль Ассамблея?ы Ира? в?килене? тауыш бире? хо?у?ын кире ?айтара, шулай итеп Ба?дадты? БМО-ла?ы тулы хо?у?лы а?залы?ын терге??.
Сентябрь, 2004
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- 30 сентябрь — С?ри? Ира? мен?н сиген ябып, к?п милл?тле коалиция к?ст?ре мен?н берлект? уны? территория?ын контролл???е башлар?а в????? бир?. Вашингтон фекеренс?, сит илд?р?е? ялланып ?у?ышыусылары Ира??а тап С?ри? аша ин?, ? коалиция?а ?аршы ?у?ышыусы боевиктар?ы? к?пселеге С?ри? паспорттарына эй?.
- 14 сентябрь — Т?рки?, ?г?р Америка ??ск?р??ре Ира?ты? т?нья?ында, Ба?дадтан 400 километр алы?лы?та урынлаш?ан, ниге??? т?р?кт?рг? я?ын бул?ан туркомандар й?ш?г?н Талафару ?ала?ына авиа??ж?мде ту?татма?ан осра?та, Ира?та А?Ш мен?н хе?м?тт?шлеген ту?татыу мен?н янай (америка ?алдаттарын Т?рки? а?ы?-т?леген ??м т?? сиратта к?р?кле к?нк?реш к?р?к-яра?ы мен?н т?ьмин ите?). Т?рки? Сит ил эшт?ре министрлы?ы белдере?енс?, А?Ш ??ск?р??ре ?ябай халы??а ?аршы арты? к?с ?уллана?, ????мт?л? 50 ме? туркоман йорттарын ?алдырып китерг? м?жб?р була. Сентябрь башында Талафар?а Америка ??ск?р??ре махсус операция ?тк?р?, ????мт?л? 57 кеше ??л?к була (Т?рки? м??л?м?тт?ре буйынса, ю?алтыу?ар 500 кешег? ет?). Американдар и?? тап ошо ?ала аша Ира??а С?ри?н?н боевиктар ин? тип ра?лай. Т?рки? А?Ш-ты? эшм?к?рлеге т?б?кт? й?ш??се Т?рки? курдтарын ?у??ытып, улар та?ы ла ????рен? автономия бире??е талап ит? башлау?ан х??ефл?н?, Ира? курдтарыны? американдар?ы? операция?ын я?лап, илд?ге х?л-торошто артабан да тоторо??о?ландырыр?а ынтыласа?ына инана.
- 8 сентябрь — А?Ш-ты? Ира?та?ы ю?алтыу?ары 1000 кешен?н артып кит?. Я?ын к?нд?р?? Ира? ?аршылы?ыны? к?с?йе?е ??м коалиция к?ст?рене? ю?алтыу?ары ??е?е к?т?л?. ?у??ы ва?ытта Ира?та к?н ?айын уртаса ал?анда А?Ш-ты? ике х?рби хе?м?тк?ре ??л?к була, ? ю?алтыу?ар?ы? и? ?ур ?л?ш? А?Ш Президенты Джордж Буш (кесе) 2003 йылды? 1 майында х?рби компанияны? е?е?ле тамамланыуы тура?ында белдерг?нд?н ?у??ы осор?а тура кил?.
- 1 сентябр?? Ба?дадта Ира?ты? Милли советыны? — илде? 2005 йылды? ?инуарына билд?л?нг?н д?й?м ?айлау?ар?ы ??ерл?рг? тейешле ва?ытлы парламентыны? ант бире? тантана?ы ?т?.
Август, 2004
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- 30 август — Президент Путин 14 йыл элек Ира??а Р?с?й ?оралын ??м х?рби техника?ын ?атыу?а ?алын?ан эмбаргоны ал?ан указ?а ?ул ?уя. Был ?арар БМО-ны? Именлек Советы Ира?ты? именлек к?ст?рен, шул и??пт?н ?ораллы к?ст?рен булдырыу?ы к??алла?ан резолюция?ына б?йле ?абул ител?. Р?с?й?е? ?орал экспортлаусыларына Украина ??м Польша я?ынан ?е??тле д????селек мен?н осрашыу к?т?л?. Был ике ил халы?-ара коалицияла ?атнашып ?ына ?алмай, совет ?оралдары ??м техника?ыны?, атап ?йтк?нд? Т-72 танкыларыны? ??м бронетранспортер?ар?ы? бай запасына ла эй? була.
- 19 август — А?Ш-ты? Ира?та?ы ва?ытлы хакими?тене? ш?хси генераль инспекторы тарафынан ?тк?релг?н аудитор тикшере?е ????мт?л?ре м??л?м була. Ира? нефтен ?атыу?ан, шулай у? элек Саддам Х?с?йен режимына ?ара?ан ?ту?дырыл?ан? сит ил активтарынан к?серелг?н средстволар и??бен? илде ?у?ыштан ?у? терге?е? ?с?н ойошторол?ан махсус фондтан 8,8 миллиард А?Ш доллары сарыф ителе?е асы?лана. Ира?ты? ошо фондтан эш ха?ы алыусы Ва?ытлыса идара ите? советы хе?м?тк?р??рене? ярты?ынан к?бер?ге ял?ан кешел?р булып сы?а.
- 18 август — Д?й?м Ира? милли конференция?ы буласа? Ира? закондар сы?арыу советы (парламент) составын ра?лай. У?а 100 депутат ин?. Улар?ы? 81-е буйынса тауыш бире? у??арыла, 19 урын Ира?ты? Ва?ытлы идара советыны? элекке а?заларына бирел?.
- 15 август — Ба?дадта ва?ытлы парламент — 100 кешен?н тор?ан, х?к?м?тте? эшм?к?рлеген к???теп торор?а ??м 2005 йылды? ?инуарына планлаштырыл?ан д?й?м ?айлау?ар ?тк?ре??е ??ерл?рг? тейешле Милли совет ?айлау ?с?н д?й?м Ира? конференция?ы йыйыла. Уны? эшенд? илде? т?рл? с?й?си, дини, клан ??м й?м?и?т ойошмаларынан 1300 в?кил ?атнаша. Делегаттар ?й?шел зона?ла — биш метрлы бетон диуар?ар мен?н уратылып алын?ан ?е??тле бастионда ??йл?ш?. Тап шунда Ира?ты? фактик хакимы — Америка илсе?е Джон Негропонте ??м Америка к?ст?рене? штабы урынлаша. Конференция барышында ултырыштар залы ??т?н?н вертолеттар осоп й?р?й, ? ?алала комендант с???те индерел?.
2006 йылды? с?й?си ва?и?алары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Апрель, 2006
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Ибра?им ?л-Джафари американдар ??м с?нни??р, курдтар, донъяуи шы?ый?ар оппозиция?ы ба?ымы а?тында премьер урынын ??ене? ар?а?ашы Джавад (Нури) ?л-Малики?а ?алдыра. ?л-Джафари?ы илд?ге к?с ?улланыу?ы ауы?лы?лай алмау?а, шы?ый?ар т?рк?мд?рен? ирек ?уйыу?а ??м Иран мен?н ты?ы? б?йл?нешт? булыу?а ??йепл?й.
???би?т
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Matthew Bogdanos mit William Patrick: Die Diebe von Bagdad. Raub und Rettung der ?ltesten Kultursch?tze der Welt. Aus dem Amerikanischen von Helmut Dierlamm (Originalausgabe: Thieves of Baghdad, Bloomsbury Publishing, New York 2005), Deutsche Verlags-Anstalt, München 2006, ISBN 3-421-04201-2, ISBN 978-3-421-04201-9.
- Henner Fürtig: Kleine Geschichte des Irak. Von der Gründung 1921 bis zur Gegenwart. Beck, München 2003, ISBN 3-406-49464-1.
- Barthel Hrouda, Rene Pfeilschifter: Mesopotamien. Die antiken Kulturen zwischen Euphrat und Tigris. München 2005 (4. Aufl.), ISBN 3-406-46530-7 (Sehr knapper überblick bzgl. Mesopotamien im Altertum mit weiterführenden Literaturangaben.)
- Jobst Knigge: Deutsches Kriegsziel Irak. Der deutsche Griff auf den Nahen Osten im Zweiten Weltkrieg. über Kaukasus und Kairo zum ?l des Orients. Pl?ne und Wirklichkeit. Verlag Dr. Kovac Hamburg 2007, ISBN 978-3-8300-3030-0.
- Hans Krech: Der Bürgerkrieg im Irak (1991—2003). Ein Handbuch. Mit einem Konzept für eine Golf-Friedenskonferenz in Halle/S. und in Hamburg, Verlag Dr. K?ster, Berlin 2003, (Bewaffnete Konflikte nach dem Ende des Ost-West-Konfliktes, Bd. 13), ISBN 3-89574-500-6.
- Kanan Makiya Cruelty and Silence. War, Tyranny, uprising and the arab world (1991), ISBN 0-224-03733-1.
- M. und P. Sluglett: Der Irak seit 1958 — von der Revolution zur Diktatur. Frankfurt/Main 1991, ISBN 3-518-11661-4.
И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?ылтанмалар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Шумов С. А, Андреев А. Р. Ирак: история, народ, культура 2015 йыл 25 октябрь архивлан?ан.
Был м???л? баш?орт Википедия?ыны? ?айлан?ан м???л?л?ре исемлеген? кер?. |